Zarówno psychoterapeuta jak i pacjent są odpowiedzialni za proces psychoterapii - za przestrzeganie ustalonych zasad, zaangażowanie i współpracę, zmierzające w kierunku zrozumienia mechanizmów utrudniających funkcjonowanie pacjenta.
Podstawą relacji jest zaufanie, otwartość, szczerość i wzajemny szacunek.

Aktywność terapeuty w relacji z pacjentem, zgodnie z głównymi założeniami paradygmatu psychodynamicznego, koncentruje się na procesach nieświadomych - ukrytych potrzebach, pragnieniach, motywach i celach, na psychicznych mechanizmach obronnych (a więc na tym w jaki sposób pacjent unika pewnych trudnych, niewygodnych aspektów rzeczywistości), nieuświadomionych i nierozwiązanych konfliktach wewnętrznych, odtwarzanych wzorcach relacji z przeszłości w aktualnych związkach z ludźmi. Psychoterapeuta ukierunkowuje uwagę pacjenta na reaktywowane w relacji terapeutycznej (w przeniesieniu) procesy nieświadome. Pozwala to pacjentowi poszerzyć pole świadomości, zrozumieć dlaczego reaguje w dany sposób w określonych sytuacjach, dlaczego postrzega siebie i rzeczywistość tak, a nie inaczej, jakie jest źródło przeżywanych przez niego emocji, w jaki sposób jego przeszłe doświadczenia wpływają na aktualną sytuację życiową, relacje z ludźmi.

Psychoterapeuta koncentruje się również na czynnikach emocjonalnych w relacji z pacjentem. Pomaga pacjentowi opisać i nazwać uczucia, które są dla niego trudne, a także te których pacjent nie jest w stanie początkowo rozpoznać i zasymilować. Terapeuta skupia się także na diagnozie, która w czasie terapii może się zmieniać, która ma kluczowe znaczenie dla dialogu terapeuty z konkretną osobą .
Udział terapeuty w procesie psychoterapii jest bardzo złożony, powyższy opis jest tylko zarysem jego roli. Wiedza, którą pacjent uzyskuje w czasie terapii w dłuższej perspektywie prowadzi do zmiany, poprawy jego funkcjonowania psychofizycznego.

Aktywność pacjenta na początku terapii dotyczy określenia z jakiego powodu się zgłasza oraz jakie ma oczekiwania. Omówienie tego z psychoterapeutą pozwala na ustalenie celów terapii. Mogą one być modyfikowane w czasie procesu terapeutycznego, w zależności od zmian i potrzeb pacjenta. Udział pacjenta w czasie terapii polega na swobodnym mówieniu wszystkiego co przychodzi mu do głowy. Każdy temat, problem, myśl, zdarzenie, spostrzeżenie, sen, fantazja, uczucie, emocja, relacja mają znaczenie w tym procesie. Bardzo ważne jest to jak pacjent odtwarza swoją historię, jakie ma doświadczenia z przeszłości, obrazy bliskich osób, jak wyglądają jego aktualne relacje, a także jak przeżywa relację z terapeutą. Cała terapia skoncentrowana jest na pacjencie, polega na podążaniu za nim, pacjent decyduje o tym jakie wątki porusza na sesji. Zaangażowanie pacjenta w terapię jest niezbędne dla jej efektywności, polega ono na tym, aby pacjent był zainteresowany i otwarty na poznanie siebie, na eksplorowanie swojego wewnętrznego świata (myśli, uczuć, motywów zachowań, fantazji), na autorefleksję.